Język kaszubski
Język kaszubski
JĘZYK KASZUBSKI
Autor: Karol Makurat | Zawsze Pomorze, https://www.zawszepomorze.pl/artykul/13695,22-maturzystow-zdawalo-w-tym-roku-matury-z-jezyka-kaszubskiego
Zasięg i zróżnicowanie języka kaszubskiego. Grupy lokalne
Zasięg kaszubszczyzny na przełomie XIX i XX wieku, na podstawie badań S. Ramułta, http://pl.kaszubia.com/kaszubi/historia/mapy-zasiegu-kaszubszczyzny/
Od 2005 roku w Polsce język kaszubski uznawany jest za język regionalny, z możliwością wprowadzenia go do urzędów jako język pomocniczy w województwie pomorskim. Na razie tylko język kaszubski w Polsce ma status języka regionalnego. Osoby posługujące się językiem kaszubskim zamieszkują głównie Polskę, choć nadal aktywne skupiska kaszubskich emigrantów znajdują się w Kanadzie. Mniej liczni Kaszubi przebywają także w Niemczech i USA. Obecnie Polskę zamieszkuje około 400 tys. osób posługujących się językiem kaszubskim, z czego około 100 tys. deklaruje go jako język ojczysty. Kaszubi zamieszkują dziś niewielki zwarty obszar (etniczny) Pomorza Gdańskiego. Granice kaszubszczyzny wyznaczają: Wisła na wschodzie, ujście Piaśnicy do Bałtyku na zachodzie, Brda (linia Czersk-Swornegacie) na południu, a Bałtyk i Półwysep Helski na północy. Nieco Kaszubów osiedliło się po 1945 r. w okolicach Bytowa, Miastka i Lęborka.
Kaszubszczyzna zawsze wykazywała wewnętrzne zróżnicowanie językowe. Na początku XX w. wybitny niemiecki slawista Friedrich Lorentz wyróżnił aż 76 gwar kaszubskich. Wprowadzenie języka kaszubskiego do szkół, wydawanie podręczników do jego nauki, używanie go w mediach sprzyja procesowi standaryzacji kaszubszczyzny. Nadal jednak znajomość języka kaszubskiego literackiego wśród samych Kaszubów jest rzadkością. Na ogół posługują się oni jego gwarowymi odmianami, których nauczyli się od rodziców i dziadków.
Wewnętrzne zróżnicowanie językowe i kulturowe Kaszubi sami dostrzegają i wyrażają w licznych nazwach podgrup etnicznych. Nazwy te wywodzą się: z topografii (Kaszuby, Lesacy, Zabory), od właściwości mowy (Bylacy, Gachy, Krubanie, Słowińcy), od zajęć (np. Rybacy wobec Konicy, inaczej Gburzy), od ubioru (Kabatcy, Mucnicy), od stanu społecznego (np. Parciana Szlachta) itd.
(Bylacy na pn.-wsch. bylaczą, tj. wymawiają ł jak l (np. bél, bëla, pol. był, była); Półbylacy, inaczej Leżcy na pn.-zach., używający gwary żarnowskiej, częściowo bylaczą, np. leżka, pol. łyżka; Józcy na śr.-zach. mówią gw. sierakowską; Lesacy na śr.-wsch. gw. lesacką; Gachy na pd.-zach. gwarą gachowską; Zaboraki, Zaboracy lub Krubanie na pd.-wsch. gw. zaborską lub krubańską. Wymarli Słowińcy nad jez. Gardno i Łebsko używali gw. słowińskiej, a Kabatkowie w par. Cecenowo i Główczyce gw. kabackiej.)
W obrębie wyróżnionych podgrup funkcjonują dalsze podgrupy, jednak większość nazw tych podgrup nie jest jednak dzisiaj zbytnio używana. Powszechna nazwa Kaszuby i Kaszubi jako nadrzędna obejmuje cały obszar; najprawdopodobniej pochodzi od wyrazu kaszuby ‘niegłębokie wody porośnięte wysoką trawą’.
Skąd się wziął ten język?
Najstarsze zapisy, zawierające kaszubizmy, pojawiły się w 1584 roku za sprawą Szymona Krofeja, pastora ewangelickiego w Bytowie. Przez dziesięciolecia język kaszubski nie był uznawany za osobny język, a jedynie za dialekt języka polskiego. Używana obecnie forma pisana języka kaszubskiego jest ewolucją formy zaproponowanej w 1879 r. przez Floriana Ceynowę(doktora medycyny), w wydanej w 1879 r. w Poznaniu „Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé”. Dziś Ceynowę uznaje się za prekursora regionalizmu kaszubskiego. A samo piśmiennictwo stworzone przez Ceynowę zaistniało w określonej sytuacji Europy- w czasie Wiosny Ludów, a więc dążeń narodowych, językowych i kulturowych Czechów, Słowaków, Łużyczan i innych ludów, objętych ideami słowianofilskimi, w których wszystkie narzecza słowiańskie jawią się jako dialekty jednego języka słowiańskiego. Kaszubi chcieli uznać prawo do własnego języka tym bardziej, że Polska również była wtedy w niewoli. Dlatego kaszubszczyznę brano też za zaporę przed germanizacją Rozwój piśmiennictwa najpierw miał budzić dumę szczepową, umacniać świadomość etniczną i sprzyjać postępowi cywilizacyjnemu Kaszubów, potem natomiast bardziej służył pokazywaniu i przekazywaniu ich bogactwa kulturowego i tożsamości.
Od Ceynowy kaszubszczyzna jest celowo uprawianym środkiem porozumiewania się i ciągle kształtującym się. Język kaszubski ściśle wiąże się z piśmiennictwem, gdyż w każdym pokoleniu jest to język kilku lub kilkunastu literatów, mówiących jeszcze w zasadzie swoimi lokalnymi odmianami kaszubszczyzny.
Hilferding stwierdził: „Język polski i język nadbałtyckich Słowian stanowiły jedną wspólną gałąź mowy słowiańskiej, którą można nazwać lechicką, a która rozdzieliła się na dwa narzecza, polskie i nadbałtyckie […]. Dlatego też panujące wśród oświeconej części miejscowej ludności przekonanie, że narzecze kaszubskie jest jedynie zniekształconym językiem polskim, jest całkowicie błędne…”
Alfabet kaszubski
Alfabet kaszubski w wersji z 1850 roku pl:Florian Ceynowa, Xążeczka dlo Kaszebov - http://pl.kaszubia.com/wp-content/uploads/2008/08/alfabet-1850.jpeg
Do zapisów tekstów w tym języku początkowo używano alfabetu ogólnopolskiego, jednak nie oddawał on w pełni cech fonetycznych tego języka. Unikatowy alfabet kaszubski powstał w drugiej połowie XIX wieku. Alfabet ten oparty jest na piśmie łacińskim i składa się z 34 liter, a oprócz tego, podobnie jak w języku polskim, obecne są dwuznaki: ch, cz, dz, dż, rz oraz sz. Każdy z nich odpowiada podobnym głoskom do tych, które występują w ogólnej polszczyźnie.
Cechy języka kaszubskiego
Kaszubszczyzna wykazuje wiele cech wspólnych z ogólną postacią języka polskiego i gwarami polszczyzny. Trzeba jednak podkreślić, że odrębność kaszubskiego, jako języka całkowicie odrębnego.
Najbardziej charakterystyczne cechy kaszubszczyzny, które potwierdzają jej odrębność, to:
- bylaczenie, czyli stwardnienie spółgłoski [w] ⟨ł⟩ w [l] ⟨l⟩,
- kaszubienie, czyli właściwość zbliżona do mazurzenia, którym charakteryzuje się gwara góralska, polegająca na stwardnieniu spółgłosek dziąsłowo-podniebiennych (ć, ś, ź, dź) w spółgłoski zębowe (c, s, z, dz),
- palatalizacja kaszubska, czyli wymowa spółgłosek zwartych tylnojęzykowych /k’/ i /g’/ w dziąsłowe [ʧʲ] (cz’) i [ʤʲ] (dż’),
- w większości gwar „ę” jest zastąpione przez „ã”,
- zanik ruchomego „e” w mianowniku,
- akcent inicjalny (w dialektach południowych),
- akcent ruchomy (w dialekcie północnym).
Popularne zwroty kaszubskie
Przywitanie: Niech bãdzë pòchwôlony Jezës Christus! lub Dobri dzéń!
Nieoficjalne przywitanie: Witôj!, Witôjtaż! (l. mn.), Czesc! Pożegnanie: Do ùzdrzeniô!, Òstani z Bògã!, Òstańta z Bògã! Podziękowanie: Bóg zapłac!, Dzãka!, Dzãkùjã!
Przeprosiny: Przeprôszóm.
lub
A teraz proponujemy krótką lekcję języka kaszubskiego dostępną dzięki Fundacji Kaszuby.
Lekcja 1 ze strony https://fundacjakaszuby.org/slownik-polsko-kaszubski/
Lekcja 9 ze strony https://fundacjakaszuby.org/slownik-polsko-kaszubski/
Bibliografia:
https://kaszebi.rastko.net/?p=281
https://www.gov.pl/web/mniejszosci-narodowe-i-etniczne/jezyk-kaszubski
https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_kaszubski
https://lot-sercekaszub.pl/jezyk/
http://skarbnicakaszubska.pl/o-jzyku-kaszubskim/
https://fundacjakaszuby.org/slownik-polsko-kaszubski/
obrazek wyróżniający: Kaszub z Helu, Narodowe Archiwum Cyfrowe