Nasz leksykon to podróż po unikalnych zabytkach, które kryją w sobie historię, kulturę i mistrzowskie rzemiosło regionu. Zachęcamy do poznania terminów i technik, które pozwolą lepiej zrozumieć i docenić piękno drewnianych kościołów, cerkwi i innych budowli, stanowiących prawdziwe perły małopolskiego szlaku architektury drewnianej. Słownik ożywi zwiedzanie i pozwoli docenić kunszt rzemieślników i architektów minionych epok.

 

Absyda – półkoliste pomieszczenie dostawione do bryły budynku, często otwarte do jego wnętrza. Wywodzi się z rzymskiej architektury sakralnej, od okresu karolińskiego. Apsyda jest zwykle mniejsza lub równa bryle budynku. Dzielimy ją na absydę główną i boczną. Główna – znajduje się w niej główny ołtarz w kościele, boczna – znajduje się przy nawach bocznych i transepcie. Mała absyda, dostawiona do większej, nazywana jest apsydiotą.

Koscioł_Niepokalanego_Poczęcia_NMP_w_Niemczy_ABSYDA_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 4.0 

Alkierz – wysunięty, czworoboczny narożnik kryty osobnym dachem. Gdy narożnik był wyższy od budynku głównego nazywano go wieżą alkierzową. W wiejskim budownictwie alkierzem określano również małą izdebkę, w której najczęściej znajdowała się sypialnia.

Pałac_Przebendowskich_Radziwiłłów_w_Warszawie_ALKIERZ_Autorstwa Adrian Grycuk - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Arkada – dwa podpory, np. kolumny lub filary, połączone u góry ze sobą łukiem. Najczęściej występują w rzędach. Znana jest od czasów starożytnego Rzymu. Wyróżniamy również ślepą arkadę, czyli taką, której otwór został zamknięty ścianą.

Strzelin,_ul._Brzegowa_ARKADA_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY 3.0 

Babiniec -  staropolska nazwa kruchty, czyli przedsionka kościelnego przeznaczonego dla kobiet żebrzących. Nazywano tak też wydzielone dla kobiet pomieszczenie w świątyniach judaistycznych, muzułmańskich, cerkwi lub dużych dworach.

Wielka_Synagoga_we_Włodawie_BABINIEC_Autorstwa Małgorzata Lipska (Nevermore) - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Bierwiono – duży kawałek oczyszczonego pnia. Przeznaczane na opał lub do budowy ścian.

Bierwiona, wikipedia

Bróg – budowla gospodarcza, składająca się z czterech, wkopanych w ziemię, słupów i ruchomego dachu osłaniającego pod nim składowane siano, słomę i zboże. 

Muzeum Wsi Mazowieckiej_BRÓG_Autorstwa © Marek i Ewa Wojciechowscy Trips over Poland, CC BY-SA 3.0 

Dekoracja snycerska – dekoracja sztuki zdobniczej. Akcent wyrzeźbiony w drewnie za pomocą dłut i wcześniej odbitego modelu lub rysunku. Dawniej snycerstwo odnosiło się również do rzeźbienia w kamieniu.

Narzędzia_DEKORACJA SNYCERSKA, wikipedia

Epitafium – ozdobna tablica, napis umieszczony na nagrobku dla uczczenia pamięci lub sławienia zmarłego. Czasami umieszcza się na niej portrety, sceny figuralne, i atrybuty nieżyjących. Najczęściej wykonana z kamienia lub metalu i wieszana w sąsiedztwie grobu zmarłego.

Kosciol_Antoniego_Senatorska_EPITAFIUM, wikipedia

Facjata – mieszkalne pomieszczenie na strychu, zwykle posiadające osobne zadaszenie.

Kłodzko,_zespół_szpitalny,_FACJATA_Autorstwa Halicki - Praca własna, CC BY-SA 3.0 

Fryz – poziomy pas dekoracyjny ściany.

Nowa_Ruda,_ul._Piastów_FRYZ_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY 3.0 

Głowica (kapitel) – górna, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastru. Pełni funkcje dekoracyjne.

KAPITEL_joński_Autorstwa Siren-Com - Praca własna, CC BY 3.0

Gont (Szyndzioł) – drewniany materiał, deseczka z drzew iglastych. Przeznaczany do wykonywania pokryć dachowych.

Międzylesie,_ul._Sobieskiego_GONT_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 4.0

Hełm – inaczej dach hełmowy to ozdobne zwieńczenie wieży, najczęściej wykonane z drewna. Hełmy są charakterystycznym elementem budowli cerkiewnych.

Kościół_św._Marcina_w_Dzikowcu,_HEŁM_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Ikonostas – to bardzo ważna część cerkwi. Ta, w języku greckim nazywana – templo, ozdoba to pokryta ikonami ściana we wnętrzu świątyni. Znajduje się między miejscem ołtarzowym i nawą. Oddziela tym granicę świata realnego i duchowego.

Kościół_Matki_Boskiej_Pośredniczki_Łask_w_Szlachtowej_IKONOSTAS_Autorstwa Adams3683 - Praca własna, CC BY-SA 4.0

Izbica – najwyższa kondygnacja wieży o niezależnej konstrukcji. Z zewnątrz zwykle obita ozdobnymi deskami. Często nadwieszona nad wieżą mieściła w sobie dzwony. 

IZBICA_na_dzwonnicy_kościoła_Podwyższenia_Krzyża_Świętego_w_Starej_Wsi_Autorstwa EwkaC - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Jętka – dawniej nazywana ambałkiem, to pozioma belka podpierająca krokwie. Stanowi element usztywniający i zabezpieczające je przed rozsunięciem. Nazwa jętka pochodzi od staropolskiego wyrazu jąć – trzymać.

Kalenica – inaczej kipa, wierch lub linia szczytowa. Jest to miejsce przecięcia się dwóch przeciwległych połaci dachu, czyli górna krawędź dachu. Nazwa pochodzi od czynności „skalania”, czyli łączenia.

Kaseton (Skrzyniec) – wieloboczne, najczęściej kwadratowe zagłębienie rzeźbione lub malowane na stropach i sklepieniach budynków. Charakterystyczne dla architektury rzymskiej i renesansowej.

Zamek na Wawelu_KASETON_Autorstwa Barbara Maliszewska - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Krokiew – pochyła belka podtrzymująca konstrukcję pokrycia dachowego.

KROKIEW_JĘTKA, wikipedia.org

Kruchta – dawniej nazywana babińcem, to przedsionek kościoła lub czasem osobna przybudówka do budynku. Oprócz funkcji praktycznych, takich jak zabezpieczenie wnętrza przed wiatrem i opadami, pełniła funkcje religijne – odprawiano tam pokutę, chrzty i żegnano zmarłych w trumnach.

Kościół_Niepokalanego_Poczęcia_NMP_i_św._Zuzanny_w_Stolcu_KRUCHTA_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 4.0

Nawa – część kościoła przeznaczona dla wiernych. Znajdowała się między prezbiterium, a kruchtą. W budownictwie przemysłowym pojęcie to używane jest do określenia hali  oddzielonej rzędem słupów.

Lądek-Zdrój,_kościół_Narodzenia_NMP_NAWA_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Okap – dolna, pozioma krawędź dachu wystająca poza płaszczyznę budynku. Jej funkcją jest skierowanie opadów poza ściany budynku.

OKAP_KALENICA_Autorstwa Radomil - Radomil's own work, CC BY-SA 3.0

Pazdur – ozdobny słupek lub deseczka, osadzony na skraju kalenicy dachu.

Bukowina_Tatrzanska_PAZDUR_Autorstwa Kapitel - Praca własna, CC BY-SA 4.0

Pilaster – płaski filar nieznacznie wystający poza szerokość ściany. Pełni funkcję konstrukcyjną – wzmocnienie muru, podtrzymywanie belkowania, wprowadzenie podziału ściany lub obramowania portali – oraz dekoracyjną. Używane były głównie w architekturze rzymskiej.

Krzeszow_PILASTER_Autorstwa Scotch Mist - Praca własna, CC BY-SA 4.0

Płaszczenica – bogato zdobione (najczęściej ornamentami i scenami religijnymi), haftowane lub malowane płótno liturgiczne. Symbolizuje materiał, w który zostało owinięte ciało Chrystusa.

PŁASZCZENICA_z_XVII wieku_Autorstwa userShakko - Fotografia własna, CC BY-SA 3.0

Portal – architektoniczno-rzeźbiarskie obramowanie drwi lub bramy. Pełniło funkcję ozdobną i podkreślało rangę wejścia. Najczęściej dekorowało kościoły, ratusze i pałace.

Ziębice,_kościół_św._Jerzego_PORTAL_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Prezbiterium – część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa. Mieści w sobie ołtarz wraz z wyposażeniem do liturgii. Często jest wydzielone podwyższeniem i wyróżnia się wizualnie na tle świątyni. Nazwa pochodzi od słowa prezbiter, czyli osoby sprawującej urząd w kościołach chrześcijańskich.

Kościół_Matki_Bożej_Różańcowej_w_Radomierzu_PREZBITERIUM_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY 3.0

Ryzalit – część budynku wysunięta poza jego granice. Dzieli ściany budynku na kilka części przez co urozmaica jego architekturę.

Pałac_w_Ławicy_RYZALIT_Autorstwa Jacek Halicki - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Soboty – niskie pomieszczenia w dolnej części budynku, otwarte na zewnątrz i podparte słupami. Były przykryte dachami chroniąc podmurówkę przed zawilgoceniem. Soboty były najczęściej elementem zdobiącym kościoły, cerkwie i świątynie, gdzie dodatkowo służyły jako prowizoryczne schronienie dla pielgrzymów.

Cieszowa_kościół_SOBOTY_Autorstwa Przykuta - Praca własna, CC BY-SA 3.0

Stalle – bogato zdobione ławki, stawiane pod ścianami prezbiterium. Podczas nabożeństw były przeznaczone specjalnie dla duchownych.

Torun_kosciol_NMP_STALLE, wikipedia.org

Tęcza – inaczej zwana otworem tęczowym, to otwór w ścianie między nawą a prezbiterium. Najczęściej dekorowana ozdobą architektoniczną bądź malarską.

Torun_kosciol_sw_Jakuba_TĘCZA, wikipedia.org

 

Z nadzieją, że słownik wzbogacił Twoją wiedzę i zrozumienie dawnej architektury Małopolski, zachęcamy do dalszego odkrywania tajemnic i historii drewnianego szlaku. Każda budowla na tej drodze to unikalna wartość historyczna i dzieło sztuki niosące za sobą tradycje i dziedzictwo kulturowe regionu.

 

Bibliografia:

B. Cisowski, M. Duda, P. Wawrzak, K. Piórkowska, M. Czapla, D. Kłos, Szlak Architektury Drewnianej – Małopolska, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament Promocji i Turystyki, Kraków 2010, Nr/Wydanie: II;

Lublinokolice.nazwa.pl Słownik terminów architektonicznych - https://lubinokolice.nazwa.pl/pages/slownik.html [data dostępu 24.05.2024];

Dodatkowo informacje o hasłach zostały zaczerpnięte z portalu: Wikipedia.org https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna  
[data dostępu 24.05.2024].

obraz wyróżniający: Prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie, polona.pl