Niezwykły artysta—snycerz z okolic Wadowic, który od małego posiadał smykałkę do rzeźbienia w drewnie. Ten niepiśmienny artysta został nazwany ostatnim świątkarzem beskidzkim. Wraz z wykorzystaniem swoich umiejętności tworzył ciekawe zabawki i lalki dla dzieci, aby następnie wykonywać rzeźby z motywami świętych.

Rzeźbiarz ludowy Jędrzej Wawro przy pracy nad świecznikiem przedstawiającym kapelę anielską. Na dole z lewej widoczny fragment rzeźby Chrystus Frasobliwy / Źródło: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5926287 / Miedniak W. / 1939

Krótki życiorys artysty

Jędrzej Wowro, a w zasadzie Andrzej Wawro, urodził się 13 listopada 1864 roku, we wsi Gorzeń Dolny. Był synem Jana, wójta wsi, i Katarzyny Wawrów, posiadał także ośmioro rodzeństwa (dwie siostry oraz sześciu braci), które pomagało od najmłodszych lat w prowadzeniu gospodarstwa. Jędrzej spędził więc swoją młodość na pracy w roli, nie chodząc do szkoły, co poskutkowało jego analfabetyzmem — był niepiśmiennym, lecz duchowo urozmaiconym człowiekiem. W roku 1881 roku znalazł pracę w kopalniach Ostrawy i Karwiny, gdzie nastąpił wypadek z jego udziałem. Wtedy właśnie Jędrzej powrócił do Gorzenia Dolnego, 6 lat później ożenił się z Marią Guździonką, przyjmując posadę w papierni, a następnie dorabiać jako drwal.

Śmierć jego ojca spowodowała, że na barki mężczyzny spadło prowadzenie gospodarstwa, wraz ze wszystkimi długami, jakie posiadał. Jan bowiem bardzo przepadał za alkoholem, nie przejmując się wydatkami. Jędrzej więc nie mógł sobie pozwolić na utrzymanie rodziny i zdecydował ponownie spróbować w zawodzie górnika gdzie w 1904 roku w Michałkowicach znowu uległ wypadkowi. Po powrocie do domu zaczął poświęcać czas swojej pasji, rzeźbieniu, którą pielęgnował od dziecka w wolnych chwilach. Mógł sobie na to pozwolić ze względów na urazy, jakich doznał podczas pracy w kopalniach — zaczęły mu one powoli dokuczać, unieruchamiając artystę przez większość czasu.

W roku 1904 zmarła również jego żona Maria. Jędrzej już rok później poślubił Mariannę Kołek i miał z nią czwórkę dzieci: syna oraz trzy córki (które w dalszych latach zmarły), niestety rodzina radziła sobie słabo pod względem materialnym, dlatego mężczyzna wyruszył ponownie, ze swoją rodziną w poszukiwaniu pracy. Znalazł posadę jako parobek zamożnego Niemca, aby w trakcie ulec trzeciemu już wypadkowi. Po tym incydencie rodzina postanowiła powrócić do Gorzenia Dolnego, aby w jakiś sposób poradzić sobie z kłopotem finansowym. Wtedy właśnie umiejętności rzeźbiarskie Jędrzeja Wowro była małym zapleczem finansowym dla rodziny, sprzedając swoje dzieła na odpustach.

Rzeźba Jędrzeja Wawry Chrystus Frasobliwy, 1937, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; Zbiory NAC on-line, [dostęp: 15.07.2024].

Odkrycie Jędrzeja, dla szerszej publiczności, zawdzięczamy jego żonie jak i Emilowi Zegładowiczowi. W 1923 roku Marianna odwiedziła dwór pisarza, mając w nadziei sprzedanie paru rzeźb. Zafascynowany Zegładowicz zachwycił się pracami oraz samym rzeźbiarzem, przez następne kilkanaście lat pisząc różne teksty o snycerzu, aby w trakcie nawiązać z nim więź na poziomie przyjacielskim. To właśnie otworzyło drogę Jędrzejowi Wowro do lepszej sytuacji finansowej — wraz z większym rozgłosem, mógł sobie nawet pozwolić na wykonywanie rzeźb na zamówienie. Emil był jednym z głównych mecenasów rzeźbiarza, namawiając innych do kupna, samemu nie szczędząc na pracach artysty.

Pod koniec życia niestety choroby Jędrzeja wzmożyły się, praktycznie nie dając mężczyźnie chwili wytchnienia. Nieustannie chorował, kontuzje z wypadków oraz długie lata jako pracownik kopalni przypominały o sobie codziennie, co utrudniało mu poruszanie się czy rzeźbienie. Zmarł w wieku 73 lat, 21 listopada 1937 roku, w swojej rodzinnej miejscowości i pochowano go na cmentarzu wadowickim.

Twórczość artysty

Jędrzej Wowro od małego wykazywał predyspozycje do rzeźbiarstwa. Jako młody chłopak zaczynał od małych rzeczy, takie jak lalki, ptaszki, pajace czy inne zabawki. Choć był osobą niepiśmienną, jego pierwsza żona Maria od czasu do czasu czytała mu żywoty świętych czy kazania, powoli inspirując artystę. W miarę upływu czasu jego zainteresowanie spłynęło na tematy religijne i rozpoczął rzeźbienie w drewnie na wzór postaci chrześcijańskich.

Rzeźby Jędrzeja Wawry; 1936, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji; Zbiory NAC on-line [dostęp: 15.07.2024].

Jego rzeźby najczęściej przedstawiały wizerunki świętych: Maryi (motyw Matki Boskiej Anielskiej), Chrystusa czy Franciszka. Ulubionym motywem była również natura: zwierzęta, kwiaty czy drzewa były standardowo obecne w jego pracach, w szczególności popularnym i rozpoznawalnym symbolem były ptaki w wykonaniu Wawro. 

Najczęściej tworzył z lipowym drewnie, stworzone postaci i zwierzęta nie zawierały wiele szczegółów. Swoich prac również nigdy nie wygładzał, od razu po wyrzeźbieniu zabierał się za malowanie farbami olejnymi, których nie posiadał zbyt wiele. Dlatego też jego prace cechują się specyficznymi kolorami, będąc właśnie wynikiem ograniczenia dostępnych przyborów. Nie przeszkodziło to jednak Jędrzejowi, aby nadawał swoim tworom piękną polichromię. Początkowo posługiwał się narzędziem o nazwie kozik, który został zakupiony przez jego matkę na odpuście, aby następnie zostać zastąpionym przez gnyp (szewski nóż owiniętym przez szmaty).

Do szerszej publiczności przedstawiony został przez swojego mecenasa, Emila Zegładowicza, który uwielbiał twórczość artysty i nie szczędził na jego rzeźbach. Wcześniej jednak został zauważony przez żyjących w Wadowicach ludzi, zwracając uwagę Wincentego Bałysa, rzeźbiarza, oraz Zofii Szybalskiej, dyrektorki gimnazjum żeńskiego. Jędrzej wystawiał się bowiem na wadowickim rynku jak i na odpustach w pobliskich kościołach.

Skan z pozycji Piecątki [!] beskidzkie Jędrzeja Wowro, Zegadłowicz E., Poznań 1938, Piecątki [!] beskidzkie Jędrzeja Wowro, Wowro, Jędrzej (1864..., 1938 | Polona; Domena Publiczna, [dostęp: 15.07.2024].

Upamiętnienie 

Prace Jędrzeja Wawro aktualnie można oglądać głównie w Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Muzeum im. Stanisława Fischera w Bochni czy Muzeum Miejskim w Wadowicach. Większość jego dzieł znajduje się w kolekcjach prywatnych lub zaginęły. Wzajemnie z Emilem Zegładowiczem (oraz założonym przez niego kolektywie literackim „Czartak”) inspirowali się, tworząc oraz zachowując pamięć o sobie w swoich utworach pisanych i rzeźbach. 

Bibliografia:

1. Wikipedia, https://pl.m.wikipedia.org/wiki/J%C4%99drzej_Wowro 
2. Polskie Radio, https://www.polskieradio.pl/8/404/artykul/3022847,arcyswiatkarz-jedrzej-wowro 
3. Wadowice, https://wadowice.pl/dla-mieszkancow/osobistosci-wadowic/jedrzej-wowro/ 
4. Encyklopedia Teatru Polskiego, https://encyklopediateatru.pl/autorzy/148/jedrzej-wowro