Haft krakowski jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i cenionych elementów polskiego dziedzictwa kulturowego. Jego historia sięga wieków średniowiecza, kiedy to zaczął się rozwijać jako forma ozdabiania odzieży i tekstyliów używanych zarówno w codziennym życiu, jak i podczas specjalnych okazji. Haft krakowski jest ściśle związany z polską kulturą ludową i tradycją. To symbol przynależności do danego miejsca i tradycji. Jest nieodłącznym elementem strojów regionalnych, które są noszone podczas różnych świąt, festiwali i uroczystości. 

Wyróżniano jeden haft krakowski, aczkolwiek miał on swoje odmiany ze względu na regiony jego noszenia – haft krakowiaków zachodnich i haft krakowiaków wschodnich. W hafcie krakowiaków wschodnich bardzo często używany był łańcuszek. W zachodnim hafcie był to głównie sznureczek, haft płaski czy ściegi atłaskowe. 

W stroju męskim krakowiaków zachodnich haft pojawiał się wyłącznie na koszulach, gdzie zdobiono nimi przody i kołnierzyki, tworząc niewielkie białe wzory za pomocą ściegów atłaskowych. Z kolei w damskich strojach haftowano nie tylko koszule, ale także gorsety, czasem kaftany i spódnice, a zwłaszcza płócienne chusty czepcowe i zapaski. Koszule, zapaski oraz chusty były przede wszystkim ozdobione białym haftem angielskim, w którym przeważały motywy roślinne, takie jak kwiatki, listki i winogrona. Pojawiały się też wzory serduszek, palmet oraz różnorodnych ślimacznic. Dodatkowo wzory wzbogacano kombinacjami dziurek o różnych rozmiarach oraz ząbkami, których obszyte brzegi często wykańcza krawędzie. Hafty umieszczano na przodach koszul, wzdłuż trzech boków zapasek oraz na narożach chust, które były widoczne po ich związaniu w czepiec. Do wykonania tych haftów używano różnych ściegów, takich jak ściegi za igłą (stebnówka, sznureczek), ściegi dziergane (dzierganie właściwe, łańcuszek, gałązkowy) oraz ściegi atłaskowe (atłasek płaski, wypukły i na podkładzie). Stosowano również ażur przekłuwany, a sporadycznie także wycinany. W pozostałych częściach stroju haft był wielokolorowy. Wykonywano go ściegami przed igłą, za igłą oraz atłaskowymi. Ten sposób zdobienia stał się popularny przed I wojną światową, kiedy to drobne kwiatki przerodziły się w duże, realistyczne róże lub piwonie. Stroje krakowiaków wschodnich charakteryzują się mniejszą zdobnością i efektowością. Warto jednak zaznaczyć, że istniało wiele odmian i wariantów tego stroju.

Haft krakowski był przekazywany z pokolenia na pokolenie, co pozwoliło zachować i rozwijać techniki oraz wzory. Z czasem, hafty stały się popularne nie tylko wśród lokalnej społeczności, ale również zyskały uznanie w całym kraju i za granicą.

Stroje krakowskie, bogato zdobione haftami, odzwierciedlają nie tylko umiejętności artystyczne twórców, ale także ich związek z regionalnymi obyczajami. Współczesna kultura ludowa nadal czerpie z tradycji haftu krakowskiego. Rzemieślnicy i artyści kontynuują tworzenie tych pięknych wzorów, zarówno w tradycyjnych, jak i nowoczesnych formach. Dziś haft krakowski znajduje zastosowanie nie tylko w tradycyjnych strojach, ale również w nowoczesnej modzie i designie. Projektanci często czerpią inspirację z tych bogatych wzorów, tworząc unikalne kolekcje odzieży, akcesoriów, a nawet elementów wystroju wnętrz. Dzięki temu haft krakowski pozostaje żywym elementem polskiej kultury i dziedzictwa, który nadal fascynuje i inspiruje zarówno twórców, jak i odbiorców. Haft krakowski, dzięki swojej historii, kulturze i pięknym wzorom, jest jednym z najbardziej charakterystycznych i cenionych elementów polskiego rzemiosła ludowego. Jego znaczenie i piękno sprawiają, że pozostaje nieodłącznym elementem polskiej tożsamości kulturowej.

Hafty ludu krakowskiego, Seweryn Udziela, 1906; Biblioteka Narodowa; Domena Publiczna; Hafty ludu krakowskiego, , 1906 | Polona [dostęp: 16.07.2024].

Słowniczek Najczęściej Stosowanych Ściegów

Satynowy: tworzony z nakładających się na siebie ściegów o różnej długości, które przy użyciu kolorowych nici dają efekt cieniowania.

Łańcuszkowy: powstaje z pętelkowych ściegów, przypominających połączone ogniwa łańcuszka.

Sznureczkowy: składa się z krótkich, ukośnych i gęstych ściegów, układających się w formę sznureczka. Często używany do zaznaczania konturów.

Atłasek: wykonywany równoległymi ściegami przechodzącymi na drugą stronę tkaniny, co tworzy taki sam wzór po obu stronach. Często stosowany do wykonywania monogramów.

Krzyżykowy: jeden z najpopularniejszych rodzajów haftu, powstaje przez skrzyżowanie dwóch ściegów w kształt litery X. Odmianą tego ściegu jest ścieg półkrzyżykowy.

Aplikacja: polega na naszywaniu na tkaninę, skórę lub filc dekoracyjnych elementów wyciętych z innych tkanin. Technika ta była znana już w starożytności, a w XVIII wieku wykorzystywano ją m.in. do tworzenia makat do dekoracji wnętrz.

Ażurowy: polega na wycinaniu w tkaninie wzorów, których brzegi są obszywane gęstym ściegiem dzierganym. Popularnym rodzajem tego haftu jest haft richelieu, który charakteryzuje się przęsełkami wypełniającymi ażurowe tło. W XIX wieku haftem richelieu ozdabiano różne nakrycia i serwety.

Mereżka: tworzy się poprzez wyciąganie z tkaniny nitek wątku lub osnowy i wiązanie pozostałych grup nici ścisłym ściegiem, co pozwala uzyskać prosty wzór geometryczny. W XIX i XX wieku mereżką ozdabiano pościel, obrusy i bieliznę.

Hafty ludu krakowskiego, Seweryn Udziela, 1906; Biblioteka Narodowa; Domena Publiczna; Hafty ludu krakowskiego, , 1906 | Polona [dostęp: 16.07.2024].

Bibliografia:

1.Rzeczypiekne.pl, Haft – mowa bez słów, https://rzeczypiekne.pl/haft-mowa-bez-slow/, Wywiad z Haliną Dulembą, rozmawiała Joanna Zawierucha-Gomułka, listopad 2019 r. [dostęp: 16.07.2024 r.].

2.Strojeludowe.net, O haftach, https://strojeludowe.net/stroje/krakowski/krakowski_6/, [dostęp: 16.07.2024 r.]. 

3. Galeria zdjęć: Hafty ludu krakowskiego, Seweryn Udziela, 1906; Biblioteka Narodowa; Domena Publiczna; Hafty ludu krakowskiego, , 1906 | Polona [dostęp: 16.07.2024].

Treść opracowała Ewelina Rakoczy na podstawie źródeł.