Snycerstwo - sztuka rzeźbienia w drewnie

Snycerstwo to stara, tradycyjna sztuka rzeźbienia w drewnie, która od wieków zachwyca swoją precyzją i pięknem. To rodzaj rzemiosła artystycznego, który może odnosić się również do rzeźbienia w kamieniu. Jest szczególnie charakterystyczne dla sztuki ludowej i do dzisiaj zawód snycerza znajduje swoich amatorów.

Snycerstwo ma swoje korzenie w czasach prehistorycznych, prawdopodobnie w górnym paleolicie, kiedy to ludzie po raz pierwszy zaczęli ozdabiać swoje narzędzia i broń skomplikowanymi wzorami. W średniowieczu rzeźbienie w drewnie przeżywało swój rozkwit i stało się ważnym elementem sztuki sakralnej, zdobiąc kościoły i kaplice wykonanymi ołtarzami, stallami i ambonami. W Polsce snycerstwo ma długą i bogatą tradycję z licznymi szkołami i warsztatami, które przekazywały tę wiedzę z pokolenia na pokolenie.

W dawnym Krakowie, kiedy poszczególne gałęzie rękodzieła były zbyt małe liczebnie, rzemieślnicy łączyli się w jedną konfraternię. Na początku istnienia cechów, snycerze, tokarze, stolarze i malarze tworzyli wspólne bractwo. W Starej Warszawie obowiązywała zasada, że rzemieślnicy obrabiający ten sam surowiec należeli do wspólnego cechu. Z zachowanych źródeł wiadomo, że te układy zmieniały się w zależności od okoliczności mających wpływ na rozwój gospodarczy miast, takich jak wojny czy epidemie. W mniejszych miastach częściej dochodziło do łączenia zawodów różnych branż. W 1769 roku w Pyzdrach wydano przywilej regulujący stosunki społeczne i zawodowe „bractwa pospolitego”, będący rekonstrukcją statutu spalonego podczas pierwszego najazdu szwedzkiego. Dokument ten pozwala odtworzyć obraz ówczesnych stosunków w cech rzemieślniczych. Organizacja bracka składała się z cechmistrza (starszego cechu), podstarszego, braci, czeladzi i uczniów. Celem zrzeszenia była ochrona interesów zawodowych oraz regulowanie relacji między wytwórcą a klientem. Statut określał podział zamówień i surowca między warsztaty, normy jakościowe wyrobów oraz zakaz nieuczciwej konkurencji. Niezrzeszeni rzemieślnicy zamieszkali w promieniu dwóch mil od miasta mogli sprzedawać swoje wyroby jedynie na jarmarkach.

Rzeźbiarstwem najczęściej zajmowali się młodzi mężczyźni, tworząc zarówno przedmioty użytkowe, jak i ozdobne. Wśród tych wyrobów były np. specjalne przedmioty przeznaczone dla adorowanych dziewcząt, takie jak:

• łyżniki: ozdobne półeczki na łyżki,
• czółenka tkackie: pięknie zdobione narzędzia do tkania,
• maglownice: narzędzia używane do prasowania tkanin,
• pralnyky (kijanki): narzędzia do prania.

Łyżnik; Autorstwa Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem

Czółenko tkackie; Autor Damast, CC BY-SA 3.0

Magiel i maglownica; Autorstwa Julo - Praca własna, Domena publiczna

Kijanka; fot. Iwona Łukawska

Przedmioty codziennego użytku, takie jak meble i narzędzia domowe, wykonywali stolarze i cieśle. To oni dbali o to, aby domy były wyposażone w praktyczne i trwałe sprzęty, niekiedy również zdobione misternymi rzeźbieniami, podkreślającymi ich kunszt i talent.

Snycerstwo wymaga nie tylko talentu artystycznego, ale także dużej precyzji i cierpliwości. Do pracy snycerz używa różnorodnych narzędzi, takich jak dłuta, rylce, noże snycerskie i piły. Każde narzędzie ma swoje specyficzne zastosowanie, a umiejętność ich odpowiedniego użycia to klucz do sukcesu. Rzeźbiarze pracują na różnych rodzajach drewna, wybierając je w zależności od twardości, faktury lub usłojenia, aby osiągnąć zamierzony efekt. Tematyka rzeźb obejmuje zarówno realistyczne wyobrażenia postaci ludzkich lub zwierząt, jak i pojęcia abstrakcyjne. Kompozycyjnie rzeźby dzielą się na jednofiguralne (posąg, statua, popiersie, głowa) oraz wielofiguralne, przedstawiające sceny zbiorowe. Można je podzielić na dwa główne rodzaje ze względu na sposób obróbki drewna:

1. Rzeźba przestrzenna zwana także pełnoplastyczną, to forma rzeźby, która jest w pełni trójwymiarowa. Oznacza to, że można ją oglądać ze wszystkich stron, a jej elementy są wykonane w pełnej formie, bez tła. Cechą charakterystyczną tej formy sztuki jest to, że zajmuje ona przestrzeń w trzech wymiarach (wysokość, szerokość i głębokość).
2. Relief (płaskorzeźba) to rodzaj rzeźby, w której postacie lub wzory są wyrzeźbione na płaskiej powierzchni. Jest częściowo trójwymiarowa, ze względu na lekko wyodrębnione z tła elementy, ale nie w pełni od niego oddzielone. Reliefy dzielą się na:
   • płaskie: Gdy obraz jest niezbyt głęboko wydobyty z tła,
   • wklęsłe: Gdy obraz jest cofnięty w głąb tła,
   • wypukłe: Gdy obraz wystaje ponad tło.

Rozgraniczenie między rzeźbą jako sztuką plastyczną a sztuką użytkową jest trudne. Dzieła snycerskie, mimo że mogą mieć użytkowe przeznaczenie, często zachowują charakter ozdobny lub symboliczny. Przykłady to stalle, konfesjonały, prospekty organów, ambony, drzwi w kamienicach z reliefowymi scenami biblijnymi czy rzeźbione głowy stropu np. w Sali Poselskiej na Wawelu. Snycerstwo często integruje się z architekturą, pełniąc zarówno funkcje ideowe, jak i użytkowe. Rzeźbiarskie elementy architektoniczne mogą mieć charakter ozdobny, ale także współdziałają z konstrukcją budynków w spełnianiu ich praktycznych zadań. 

Polskie snycerstwo ma w swojej historii wiele niepowtarzalnych i wspaniałych dzieł tego rzemiosła. Towarzyszą mu także charakterystyczne wzory i elementy tworzące oryginalny i unikatowy klimat tworzonych dzieł. Spotykamy się tutaj z hasłem ornamentów zdobniczych. Są to różnorodne dekoracyjne wzory i motywy, które wykorzystuje się do ozdabiania przedmiotów codziennego użytku, architektury, odzieży, mebli i wielu innych rzeczy. Mają one różne znaczenia symboliczne i estetyczne, często związane z kulturą i tradycjami danego regionu. Przykładowe ornamenty zdobnicze to:

• Serce: jest jednym z najstarszych i najpowszechniejszych symboli miłości i romantyzmu. W ornamentyce zdobniczej często jest stylizowane w różnorodne wzory i kształty, które mogą mieć dodatkowe elementy, takie jak kwiaty, liście czy korony. Używane jest często w biżuterii, wycinankach, haftach i jako motyw dekoracyjny w różnych formach sztuki ludowej, np. rzeźbienia w drewnie.
   
• Leluja: Leluja to tradycyjny motyw zdobniczy pochodzący z polskiej sztuki ludowej. Jest to stylizowany kwiat o długiej, smukłej łodydze, często zakończony rozłożystymi płatkami. Spotykana głównie w wycinankach, ale także w snycerstwie, hafcie i malarstwie na szkle. Symbolizuje odrodzenie, życie i płodność.
• Rozeta góralska: Rozeta góralska to dekoracyjny motyw w formie stylizowanego kwiatu, często z symetrycznie rozmieszczonymi płatkami i elementami geometrycznymi. Pochodzi z tradycji góralskiej, zwłaszcza z regionu Podhala. Wykorzystywana w rzeźbie drewnianej, zdobieniach architektonicznych (np. w góralskich domach), oraz w elementach stroju góralskiego, takich jak pasy i hafty. Symbolizuje słońce, życie i siłę.
   
• Pawie oczka: Stylizowane motywy nawiązujące do oczu pawia, często używane w sztuce ludowej jako symbol piękna i ochrony przed złym okiem.
   
• Gwiazdy: Geometryczne wzory przypominające gwiazdy, stosowane jako symbol przewodnictwa i boskości.
   
• Spirala: Motyw spirali, symbolizujący nieskończoność, cykl życia i rozwój duchowy.

Serce; Maria Bukowska-Kozielec, Pracownia Artystyczno-Graficzna, Zaproszenia Góralskie, facebook.com

Rozeta; Chałupa Gąsieniców Sobczaków, Zakopane; Autorstwa mik Krakow - Chałupa Gąsieniców Sobczaków, Zakopane, fot. K. Pachla-Wojciechowska, CC BY-SA 2.0

Ornamenty zdobnicze mają głębokie korzenie w kulturze i historii. Mogą pełnić funkcje: estetyczne, dodając piękna i charakteru przedmiotom, czyniąc je bardziej atrakcyjnymi wizualnie; symboliczne, przekazując konkretne znaczenia i wartości, takie jak miłość, płodność, życie, siła czy ochrona; tożsamościowe, odzwierciedlając tradycje, kulturę i tożsamość społeczności, z której pochodzą. Są nośnikiem kulturowego dziedzictwa, które przekazuje wiedzę i wartości z pokolenia na pokolenie.

Snycerstwo to sztuka wymagająca talentu, precyzji i cierpliwości. Dzięki niej drewniane przedmioty stają się wyjątkowymi dziełami sztuki, które zachwycają zarówno pięknem, jak i funkcjonalnością. Choć snycerstwo kojarzy się przede wszystkim z dawnymi czasami, to jednak wciąż jest żywą i rozwijającą się sztuką. Współcześni snycerze tworzą zarówno tradycyjne, jak i nowoczesne dzieła, często łącząc klasyczne techniki z nowymi trendami artystycznymi. Rzeźby w drewnie można spotkać w domach, ogrodach, a także w przestrzeniach publicznych, gdzie dodają uroku i unikalności. Snycerstwo to nie tylko sposób na tworzenie pięknych przedmiotów, ale także doskonała forma relaksu i wyciszenia. Praca z drewnem pozwala na rozwijanie zdolności manualnych i kreatywności. Dla wielu osób jest to również sposób na wyrażenie siebie i swojej wizji artystycznej. Warto spróbować swoich sił w tej sztuce, niezależnie od wieku i doświadczenia. W dzisiejszych czasach możemy łatwo znaleźć wiele zestawów bądź warsztatów, które pozwolą nam doświadczyć tego wspaniałego rzemiosła.

Bibliografia:

1. I. Tłoczek, Polskie snycerstwo, Zakład narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1948.
2. Dodatkowo informacje o hasłach zostały zaczerpnięte z portalu: Wikipedia.org https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna 
   [data dostępu 09.07.2024].
3. Zpogranicza.pl, Snycerstwo – wersja rozszerzona, https://www.z-pogranicza.pl/2015/11/snycerstwo-wersja-rozszerzona.html, [data dostępu: 09.07.2024].
4. Domidrewno.pl, Snycerstwo, https://www.domidrewno.pl/artykul/snycerstwo-sztuka-rzezbienia/#, [data dostępu: 09.07.2024].